Dokument-Nr. 16234
Merry del Val, Raffaele an Pacelli, Eugenio
Rom, 18. Februar 1926

Regest
Der Sekretär des Heiligen Offiziums Merry del Val teilt mit, dass der Breslauer Fürstbischof Kardinal Bertram die Kongregation darüber informierte, dass der Breslauer Kirchenhistoriker Joseph Wittig sich noch nicht dem Urteil der Kongregation über seine Bücher unterwarf und dies auch nicht zu beabsichtigen scheint. Bertram hatte Ende 1924 ein Votum des Freiburger Dogmatikers Engelbert Krebs eingeholt, der in Wittigs Werken viele zweideutige und obskure Ausdrücke beanstandete, die gegen die Lehre über die menschliche Freiheit, die Sünde, die Rechtfertigung sowie über die Kirche und den Primat des römischen Papstes verstoßen. Bertram schickte dieses Votum an Wittig, der wiederum in einem langen Schreiben antwortete. Merry del Val zitiert ausführlich aus dem Schreiben Wittigs. Dieser gab an, dass er stets im Sinne der Kirche, der päpstliche Lehre und in Übereinstimmung mit dem Konzil von Trient schrieb und sein Werk vom Heiligen Offizium falsch ausgelegt wurde. Bertram seinerseits versicherte Merry del Val, dass er Wittig drängte, sich zu unterwerfen. Der Kirchenhistoriker stellte daraufhin zwei Fragen. Zum einen war ihm unklar, warum in den Augen des Heiligen Offiziums durch den von ihm geleisteten Antimodernisteneid seine Treue gegenüber dem Papst und dem Heiligen Stuhl nicht bereits zur Genüge zum Ausdruck gebracht wurde. Zum anderen will er wissen, ob Krebs' Votum mit den Monita der Suprema übereinstimmt, sodass Wittigs Aussagen für einen Widerruf als ausreichend angesehen werden könnten. Bertram lobte gegenüber Merry del Val den heilsamen Einfluss von Wittigs Büchern auf unzählige Seelen. Der Kardinal wies darauf hin, dass an Ostern das Semester enden wird, in dem der Kirchenhistoriker suspendiert ist, und er auf seinen Lehrstuhl zurückkehren wird. Merry del Val macht darauf aufmerksam, dass dies allerdings nicht den Vorgaben des Heiligen Offiziums entspricht. Denn danach ist Bertram gezwungen, seinen Klerikern und Priestern zu verbieten, die Vorlesungen Wittigs zu besuchen. Das wiederum wird nach der Einschätzung des Breslauer Kardinals zu Skandalen und lauten Protesten Wittigs führen. Merry del Val bittet Pacelli um Stellungnahme zu dem Schreiben Bertrams, bevor er es den Kardinälen der Kongregation vorlegt. Der Sekretär erklärt, dass es angesichts der Sätze Wittigs, die nur schlecht mit der katholischen Kirche übereinstimmen, das gute Recht der Kongregation ist, von ihm eine Versicherung seiner Lehre zu verlangen. Die Kongregation forderte deshalb von Wittig die Erneuerung des Glaubensbekenntnisses und des Antimodernisteneids in einem nichtöffentlichen Akt vor seinem Ordinarius oder dessen Stellvertreter. Merry del Val bezeichnet Wittigs Forderung, vor einer solchen Unterwerfung die Gründe für die Verurteilung zu erfahren, als einen außergewöhnlichen Schritt, der ihm im vorliegenden Fall mit Verweis auf die Kritiken von Theologen an Wittigs Werken sowie auf das Votum Engelberts gänzlich unnötig erscheint. Aus dieser Forderung schließt Merry del Val, dass Wittig nicht guten Glaubens ist, sondern dass er den Heiligen Stuhl in eine unziemliche und nicht enden wollende Diskussion hineinziehen möchte.
[Kein Betreff]
L'Emo  cardinale di Breslavia ha testé notificato a questa S. Congregazione come il noto sac.  Wittig finora non abbia fatto, né pare abbia intenzione di fare alcun atto di sottomissione alla condanna dei suoi libri pronunziata dal S. O. nello scorso anno. Inoltre lo stesso Emo Card. fa sapere come egli prima della condanna, cioè nell'ottobre-dicembre 1924 si fosse procurato intorno ai libri pubblicati dal sac. Wittig un voto del Prof. Engelberto Krebs di Friburgo, il quale nei detti libri ebbe a notare molte espressioni ambigue ed oscure contrarie alla sana dottrina sulla libertà umana, sul peccato e sulla giustificazione: sulla Chiesa e sul primato del Romano Pontefice. Comunicate dall'Emo Card. le osservazioni del Krebs al Wittig, questi rispondeva con un lungo scritto, da cui lo stesso Emo dice di estrarre le seguenti conclusioni finali, nelle quali però come la S. V. può osservare manca da parte del Wittig un leale riconoscimento e ritrattazione dei propri errori.
"Quod attinet doctrinam de libertate humana, agnosco quae Summi Pontifices Pius V, et Innocentius X, contra Eccardum et Jansenium statuerunt. Si in libris meis locutus sum de "fieri debere", in sensu alio scripsi, non quasi asseverans "necessitatem". Scripsi scilicet in eodem sensu, quo Salvator Noster ait: oportuit fieri. Quaecunque in hac materia dixi, intelligantur in plena concordia Concilii Tridentini, scilicet quod haereticum est dicere, Deum operari opera peccaminosa perinde ac virtuosa opera, scilicet non permissive tolerando sed per se. Nil docui nisi physicum Dei Concursum.
75v
Quod attinet doctrinam de peccato et justificatione, nunquam negavi distinctionem inter peccata venialia et mortalia, quam distinctionem necessariam esse agnosco. Si dixi, per peccatum mortale exstingui fidem, verbo "fidei" intellexi vitam supernaturalem. Non dixi, per solam fidem acceptationemque evangelii redemptionis facta esse a nostra parte omnia ad justificationem necessaria; sed hanc acceptationem fidemque tunc tantum esse fructuosam dico, si includit resipiscentiam ex amore Dei et votum sacramenti.
Cum concilio Vaticano credo, etiam visibilem Ecclesiae institutionem, quae complectitur docentem et audientem Ecclesiam, immediate per Christum esse factam, et perinde immediate a Christo factam divinam missionem Petri ceterorumque apostolorum, ita ut primatum Petri et episcoporum sacram potestatem a Christo data asseram. Sed haec non expressi modo verbisque jurisprudentium, sed verbis sanctorum Patrum, lingua patristica, quae populi corda melius tangit.
Definitiones et terminologiam theologorum contra haereticos esse neccessarias agnosco. Sed ex altera parte est attendendum exempli gratia, verbum Christi "Ego et Pater unum sumus", a populo intelligi maelius quam terminum "homousios".
Agnosco infallibilitatem magisterii Summi Pontificis in terminis a concilio Vaticano declaratis. Subscribo etiam, nunquam veritatem aut aliquam institutionem (scilicet Christi) decursu temporum ita esse suppressam, ut quasi novam veritatem ex antiquo Ecclesiae thesauro debuisset reproduci."
L'Emo Card. di Breslavia, dopo di aver esposto tutte le insistenze da lui fatte presso il Wittig dopo la condanna al fine di indurlo a sottomettersi; comunica di aver avuto dallo stesso Wittig la seguente risposta, a cui
76r
l'Emo Bertram aggiunge qualche quesito:
"1º se (cioè il Wittig) jam prius praestitisse juratam fidei professionem secundum formam a Pio X contra modernistas statutam, et se in hac jurata professione perseverare; sed denuo eandem praestare se non esse paratum, quia secus opinio oriretur, quasi fregisset juramentum jamdiu praestitum. Hinc quaeritur, an possit declaratio eius, quod in juramento antimodernistico jam praestito fideliter perseverat, a S. Officio agnosci ita, ut hac declaratione obligatio imposita tamquam substantialiter impleta considerari valeat, licet non fiat nova formalis praestatio.
2º Quod attinet censuram suorum scriptorum, ait se revocaturum esse errores, si ipsi aperiatur, qui errores inveniantur in libris suis; sed quum sibi minime conscius sit, se contra fidei veritates scripsisse, generalem damnationem suorum librorum se errorum ignarum subscribere non posse declarat. Perseverat vero et persistit in suprascriptis declarationibus, quas die 27 ianuarii 1925 mihi misit. Hinc quaeritur, an notationes professoris Krebs concordent cum notationibus judicio S. Congregationis suppositis, ita ut declarationes Professoris Wittig haberi possint sufficientes ad revocationem..."
In fine l'Emo Card. decanta "l'influsso salutare che i libri del Wittg [sic] hanno esercitato su innumerevoli anime", e partecipa come terminando per il Wittig colla prossima Pasqua il semestre di sospensione dall'insegnamento egli (contrariamente a quanto gli ha prescritto il S. Offizio) ac<s>ce<n>derà1 di nuovo la cattedra; nella quale ipotesi l'Emo sarà pure obbligato, a norma delle stesse disposizioni del S. O. a proibire ai suoi chierici e preti di frequentare la scuola: il che, egli teme, che abbia a dar luogo a scandali, ed a proteste clamorose del Prof. Wittig.
Questa nelle sue parti sostanziali la lettera dell'Emo Card. Bertram, che prima di sottoporre al giudizio degli Emi Padri di questa S. Congr. ho vo-
76v
luto comunicare alla S. V. Illma e Revma, perché Ella voglia esprimere il suo parere in merito a questa incresciosa vertenza.
Intorno alle eccezioni sollevate dal Wittig non è inopportuno osservare, che dopo i libri da lui pubblicati, in cui (a parte le sue intenzioni) si trovano proposizioni, che male si accordano coll'insegnamento cattolico, la S. Congr. ha un evidente diritto di esigere da lui una garanzia intorno la sua dottrina, e che egli si purghi in proposito di ogni sospetto. Il che essa ha fatto imponendogli il rinnovamento della professione di fede col giuramento antimodernistico, da compiersi non in forma pubblica, ma segretamente davanti all'Emo Card. Vescovo, od al suo delegato.
Circa poi la sua pretesa di venir edotto prima di sottomettersi alla condanna delle ragioni che la motivarono, questo oltre di costituire un fatto pressoché insolito nella prassi del S. Off., nel caso è affatto inutile, perché non pochi dotti teologi, anche in Germania si sono già data la cura di notare come il Wittig nel suo scrivere si sia allontanato dalla retta esposizione del dogma cattolico: e del resto quanto egli in questo abbia mancato il Wittig ha avuto modo di conoscere anche dal voto richiesto dal suo Emo Ordinario al Prof. Krebs, e dallo stesso comunicatogli. Se egli fosse quindi in buona fede, per questa parte non dovrebbe aver difficoltà a sottomettersi alla condanna del S. O. Ma è purtroppo a temersi, che cotesta sua pretesa di conoscere i motivi della condanna, provenga da intenzione non retta e sincera: per dar, cioè, origine ad una interminabile discussione, indecorosa per la S. Sede, e senza profitto per la causa.
In attesa di un Suo sollecito riscontro, Le auguro dal Signore ogni bene
R. Card. Merry del Val
1Hds. vermutlich vom Verfasser korrigiert.
Empfohlene Zitierweise
Merry del Val, Raffaele an Pacelli, Eugenio vom 18. Februar 1926, in: 'Kritische Online-Edition der Nuntiaturberichte Eugenio Pacellis (1917-1929)', Dokument Nr. 16234, URL: www.pacelli-edition.de/Dokument/16234. Letzter Zugriff am: 29.03.2024.
Online seit 29.01.2018, letzte Änderung am 01.02.2022.